نویسنده کتاب «بزهدیدگی کودکان در فضای مجازی» با هشدار درباره تبدیل شدن فضای مجازی به یک هژمونی قدرتمند، بر تاثیرات عمیق آن بر ساختارهای اجتماعی، فرهنگی و کیفری جامعه تاکید کرده است. این نگاه تحلیلی، ضرورت توجه جدی به آسیبهای پنهان و آشکار این فضا، بهویژه برای گروههای آسیبپذیری مانند کودکان و نوجوانان را گوشزد میکند و خواهان رویکردی مسئولانه و جامع برای صیانت از آنان است.
فضای مجازی، هژمونی نوین و بستر جرایم پنهان
رضاعلی محسنی، عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد و نویسنده کتاب «بزهدیدگی کودکان در فضای مجازی»، با بیان اینکه دیگر نمیتوان مرزی بین دنیای واقعی و فضای مجازی قائل شد، اظهار داشت: «فضای مجازی اکنون به هژمونی مسلطی بر جوامع تبدیل شده که ساختارهای اجتماعی، فرهنگی و حتی کیفری را به شدت تحت تأثیر قرار داده است.» وی تاکید میکند که با وجود کارکردهای مثبت این فضا، تمرکز اصلی باید بر جنبههای آسیبزا و پاتولوژیک آن باشد.
اینترنت، رایانه و به طور کلی فناوری اطلاعات، بستری نوین برای شکلگیری تخلفات و جرایم سایبری فراهم آوردهاند. محسنی معتقد است که بررسی منشأ بسیاری از جرایم جدید، ناگزیر ما را به فضای سایبری میرساند. ویژگیهای منحصر به فرد این فضا، از جمله دسترسی آسان و دائمی، جذابیت و تنوع بالا، و بهویژه امکان گمنامی کاربران، فرصتهای بیسابقهای برای ارتکاب جرم ایجاد کرده است. یک مجرم در فضای مجازی میتواند بدون محدودیت زمانی و مکانی به اقدامات مجرمانه بپردازد. گمنامی، یکی از اصلیترین عوامل جرمزا در فضای مجازی شناخته میشود که حتی با توسعه ابزارهای نظارتی، شناسایی و ردیابی مجرمان را دشوار میسازد و هویت مجرم و ماهیت جرم را پنهان نگه میدارد.
بزهدیدگی کودکان در فضای مجازی؛ از گمنامی تا دستکاری عاطفی
اکبر نصراللهی، رئیس دانشکده علوم اجتماعی، ارتباطات و رسانه، با تاکید بر لزوم نگاه مسئولانه به حضور کودکان در جهان دیجیتال، نسبت به ابعاد پنهان بزهدیدگی کودکان در فضای مجازی هشدار میدهد. وی تصریح کرد: «نمیتوان فضای مجازی را از کودکان گرفت، اما میتوان آن را برای کودکان امنتر کرد.» کودکان امروز پیش از آنکه خواندن و نوشتن را بیاموزند، وارد فضای مجازی میشوند و این فضا برایشان فراتر از یک ابزار سرگرمی یا آموزشی، به «زیستجهان» تبدیل شده است. زیستجهانی که اگر بدون مراقبت و قاعده رها شود، بستر آسیبهای جدی خواهد بود.
بزهدیدگی کودکان در فضای مجازی تنها به جرایم آشکار محدود نمیشود. بخش قابل توجهی از این آسیبها خاموش، تدریجی و نامرئی هستند. این موارد شامل نقض حریم خصوصی، فشارهای روانی، تحقیر، و دستکاری عاطفی میشوند که اغلب خانوادهها و نهادهای مسئول دیر متوجه وقوع آنها میشوند. نصراللهی به نابرابری کودک در فضای مجازی اشاره کرده و میگوید: کودک در این فضا با نابرابری قدرت (در برابر الگوریتمها و پلتفرمها)، نابرابری دانش، و نابرابری حمایت مواجه است. این شرایط، بزهدیدگی را به یک احتمال جدی تبدیل میکند.
انواع بزهدیدگی پنهان در فضای مجازی:
نقض حریم خصوصی: دسترسی غیرمجاز به اطلاعات شخصی، انتشار تصاویر یا دادههای خصوصی.
فشارهای روانی و سایبرbullying: آزار و اذیت آنلاین، تمسخر و تهدید از طریق پلتفرمهای ارتباطی.
دستکاری عاطفی و فریب: ایجاد رابطه عاطفی کاذب برای سوءاستفادههای بعدی (grooming).
واکسیناسیون دیجیتال: راهکاری برای صیانت از کودکان در فضای مجازی
محسنی، با طرح مفهوم «واکسیناسیون کودکان و نوجوانان در برابر آسیبهای فضای مجازی»، تاکید میکند که کودکان و نوجوانان به دلیل شرایط سنی، میزان فراغت بالا و جذابیت شدید این فضا، آسیبپذیرترین گروهها هستند. بسیاری از والدین به دلیل مشغلههای زندگی مدرن، نظارت مستمر بر فعالیتهای آنلاین فرزندان خود ندارند که این امر زمینهساز بروز آسیبهای جدی میشود.
وی با اشاره به مبانی حقوقی، یادآور میشود که قانونگذار نیز کودکان را به دلیل عدم تشخیص کامل، از مسئولیت کیفری متمایز کرده است. این بیدفاعی حقوقی و اجتماعی، لزوم تمرکز ویژه بر کودکان و نوجوانان در سیاستگذاری، آموزش و پژوهش در حوزه فضای مجازی را ایجاب میکند. نیاز به کار و تحقیق گسترده در این زمینه همچنان احساس میشود تا بتوان راهکارهایی عملی برای محافظت از این قشر حساس ارائه داد.
مسئولیتها در قبال کودکان در فضای مجازی:
والدین: نظارت آگاهانه و مستمر، آموزش سواد رسانهای اولیه و تعیین قوانین استفاده از ابزارهای دیجیتال.
قانونگذاران: تدوین قوانین حمایتی و بازدارنده متناسب با جرایم سایبری و آسیبهای نوظهور.
پلتفرمها و رسانهها: ایجاد محیطهای امنتر، ابزارهای گزارشدهی مؤثر و فیلترینگ محتوای نامناسب.
نقش آموزش و سیاستگذاری هوشمند در کاهش آسیبهای فضای مجازی
نصراللهی با انتقاد از رویکردهای صرفاً محدودکننده، تصریح کرد که مقابله با آسیبهای فضای مجازی صرفاً با فیلتر، ممنوعیت یا توصیههای اخلاقی محقق نمیشود. پیشگیری واقعی نیازمند یک استراتژی جامع است که شامل سیاستگذاری هوشمند، آموزش سواد رسانهای، توانمندسازی خانوادهها و مسئولیتپذیری رسانهها و پلتفرمها میشود. او کتاب «بزهدیدگی کودکان در فضای مجازی» را اثری راهبردی دانسته که میتواند نقشه راهی برای قانونگذاران، نظام آموزشی، رسانهها و همه کنشگران اجتماعی باشد.
توسعه سواد رسانهای، به معنی توانایی دسترسی، تحلیل، ارزیابی و تولید پیامها در اشکال مختلف، یکی از مهمترین ابزارهای دفاعی در برابر آسیبهای فضای مجازی است. با آموزش سواد رسانهای به کودکان و نوجوانان، آنها میتوانند خطرات را شناسایی کرده و تصمیمات آگاهانهتری در مواجهه با محتوا و تعاملات آنلاین خود بگیرند. در نهایت، همکاری بینبخشی و رویکرد چندوجهی برای ایجاد یک فضای مجازی امنتر و سازندهتر برای نسلهای آینده ضروری به نظر میرسد.
مطالب مرتبط
- «تفاله» کلمه سال ۲۰۲۵ شد: بازتاب نفوذ هوش مصنوعی در محتوای دیجیتال
- نماینده جهاد اسلامی فلسطین: «رژیم صهیونیستی» اهدافش در «جنگ غزه» را محقق نکرد
- دکتر رحیم اقرء با حکم سرپرست پژوهشگاه فضایی ایران سکاندار پژوهشکده سامانههای حملونقل فضایی شد
- شهردار مشهد: دیپلماسی شهری ایران با محوریت مشهد، همکاریها با ترکیه را تقویت میکند
سلام، من مسعود رجبی هستم؛ ۳۵ ساله و عضو تیم مجله خبری چیچک. سالهاست در حوزه رسانههای آنلاین فعالیت میکنم و امروز با افتخار در این مجموعه به تولید و انتشار خبرهای دقیق و بهروز مشغولم.
هدف من همیشه ارائه محتوایی شفاف و قابل اعتماد بوده است؛ خبرهایی که نهتنها سرعت و دقت را در اولویت قرار میدهند، بلکه برای مخاطبان ارزش واقعی ایجاد میکنند. نگاه تحلیلی و تجربه کاریام کمک میکند تا رویدادها را با زاویهای تازه روایت کنم و جایگاه مجله خبری چیچک را در میان خوانندگان تقویت کنم.